க்ருஷ்ணேஷ்வர் ஜோதிர்லிங்கம் இந்தியாவின் மகாராஷ்டிர மாநிலம், அவுரங்காபாத் மாவட்டத்தில் உள்ள வெருல் கிராமத்தில் உள்ள ஒரு சிவன் கோயிலாகும். இது இந்தியாவில் உள்ல 12 ஜோதிர்லிங்க கோவில்களில் ஒன்றாகும். இந்த கோவில், அவுரங்காபாத் நகரின் வடமேற்கே 30 கிலோமீட்டர் (19 மைல்) மற்றும் கிழக்கே 300 கிலோமீட்டர் (190 மைல்) தொலைவில் உள்ளது. இது ஒரு தேசிய பாதுகாக்கப்பட்ட தலமாகும். க்ருணேஷ்வரா என்ற சொல்லுக்கு 'இரக்கத்தின் இறைவன்' என்று பொருள்.
13 மற்றும் 14 ஆம் நூற்றாண்டுகளில் டெல்லி சுல்தான்களால் இக்கோயில் அழிக்கப்பட்டது. சிவாஜியின் தாத்தா மாலோஜி போசலே16 ஆம் நூற்றாண்டில் அதை மீட்டெடுத்து 18 ஆம் நூற்றாண்டில் முகலாயப் பேரரசின் வீழ்ச்சிக்குப் பிறகு இந்தூரின் ராணி அஹில்யாபாய் ஹோல்கரின் ஆதரவின் கீழ் அதன் தற்போதைய வடிவத்திற்கு மீண்டும் கட்டினார். இது தற்போது இந்துக்களின் முக்கியமான யாத்திரைத் தலமாக உள்ளது.
இத்தலம் தினசரி நீண்ட வரிசை பக்தர்களை ஈர்க்கிறது. கோயில் வளாகம் மற்றும் அதன் உள் அறைகளுக்குள் யார் வேண்டுமானாலும் நுழையலாம். ஆனால், கோயிலின் கருவறை மையத்திற்குள் (கர்ப-க்ருஹா) நுழைய, உள்ளூர் இந்து பாரம்பரியம் ஆண்கள் மேல்சட்டையில்லாமல் செல்ல வேண்டும்.
க்ருஷ்ணேஷ்வர் ஜோதிர்லிங்கத்தைப் பற்றிய இந்த கதை புராணங்களில் விவரிக்கப்பட்டுள்ளது:
தென் நாட்டில், தேவகிரி மலைக்கு அருகில் சுதர்மா என்ற பிராமணர் வசித்து வந்தார். அவர் மனைவியின் பெயர் சுதேஹா. இருவரும் ஒருவரையொருவர் மிகவும் நேசித்தவர்கள். ஆனால் அவர்களுக்கு குழந்தைகள் இல்லை.
ஜோதிடக் கணக்கீடுகள் சுதேஹாவின் வயிற்றில் இருந்து பிரசவம் இல்லை என்று காட்டியது. சுதேஹாவுக்கு குழந்தை வேண்டும் என்பதில் மிகுந்த ஆர்வம் இருந்தது. தன் தங்கையை மறுமணம் செய்து கொள்ளும்படி சுதர்மாவை வற்புறுத்தினாள். முதலில், சுதர்மா இதற்கு மறுத்து விட்டார். ஆனால் இறுதியில், அவர் தனது மனைவியின் வற்புறுத்தலால் தனது மனைவியின் தங்கை குஷ்மாவை மணந்து வீட்டிற்கு அழைத்து வந்தார்.
குஷ்மா மிகவும் அடக்கமான மற்றும் நல்லொழுக்கமுள்ள பெண். அவள் தீவிர சிவ பக்தி கொண்டவள். ஒவ்வொரு நாளும், 101 மண்ணுலக சிவலிங்கங்களை படைத்து உண்மையான பக்தியுடன் வழிபட்டு வந்தாள். சிவன் சில நாட்களுக்குப் பிறகு அவள் வயிற்றில் இருந்து மிகவும் அழகான மற்றும் ஆரோக்கியமான குழந்தையாக பிறந்தார்.
குழந்தை பிறந்தவுடன் சுதேஹா, குஷ்மா இருவரின் மகிழ்ச்சிக்கு அளவே இல்லை. சில நாட்கள் சுகமாக சென்றன. பின்னர் சுதேஹாவின் மனதில் ஒரு கெட்ட எண்ணம் பிறந்தது. இந்த வீட்டில் தனக்கென எதுவும் இல்லை என்று நினைத்தாள். எல்லாம் மாறி விட்டது. விரைவில் சுதேஹாவின் மனதில், 'அவள் என் கணவரின் கட்டுப்பாட்டையும் எடுத்துக் கொண்டாள். குழந்தையும் அவளுடையதுதான்' என்ற தீய எண்ணம் பெரிய மரமாக உருவெடுத்திருந்தது. இதற்குள் குஷ்மாவின் குழந்தையும் வளர்ந்து அவருக்கும் திருமணம் நடந்தது.
இறுதியாக ஒரு நாள் சுதேஹா குஷ்மாவின் இளம் மகனை இரவில் தூங்கிக் கொண்டிருந்தபோது கொன்றாள். குஷ்மா எந்த குளத்தில் பூமிக்குரிய சிவலிங்கங்களை தினமும் மூழ்கடித்தாளோ அதே குளத்தில் அவனுடைய உடலை எடுத்து எறிந்தாள். காலையில் அனைவருக்கும் விஷயம் தெரிந்தது. வீடு முழுவதும் குழப்பம் நிலவியது. சுதர்மாவும் மருமகளும் தலையில் அடித்துக் கொண்டு கதறி அழ ஆரம்பித்தனர். ஆனால் குஷ்மா ஒன்றும் நடக்காதது போல் வழக்கம் போல் சிவ வழிபாட்டில் மூழ்கி இருந்தாள். பூஜையை முடித்துவிட்டு, சிவலிங்கத்தை குளத்தில் விடுவதற்காகப் புறப்பட்டாள். அவள் குளத்திலிருந்து திரும்பத் தொடங்கியபோது, அவளுடைய அன்பு மகன் குளத்தின் உள்ளே இருந்து வெளியே வருவது தெரிந்தது. வழக்கம் போல் வந்து குஷ்மாவின் காலில் விழுந்தான்.
அதே சமயம் சிவனும் அங்கே தோன்றி குஷ்மாவிடம் வரம் கேட்கச் சொன்னார். குஷ்மா தன் கைகளைக் கூப்பி சிவனிடம் சொன்னாள், 'பிரபு! நீங்கள் இந்த துரதிர்ஷ்டவசமான என் சகோதரியை மன்னியுங்கள். அவள் ஒரு பயங்கரமான பாவம் செய்தாள். ஆனால் உங்கள் கருணையினால் நான் என் மகனைப் பெற்றேன். இப்போது அவளை மன்னித்துவிடுங்கள்! மக்கள் நலனுக்காக, நீங்கள் இந்த இடத்தில் என்றென்றும் வாழ வேண்டும்.' என்றும் வேண்டிக்கொண்டார்.
அன்று முதல் குஷ்மாவின் வேண்டுகோளை ஏற்று ஜோதிர்லிங்க வடிவில் சிவபெருமான் அங்கு சிவபக்தர்களுக்கு ஆசி வழங்கத் தொடங்கினார். அவர் இங்கு குஷ்மேஷ்வர் மகாதேவ் என்றும் அழைக்கப்படுகிறார்.
க்ருஷ்ணேஷ்வர் ஜோதிர்லிங்க மந்திர் 44,000 சதுர அடி பரப்பளவில் கருங்கல்லால் கட்டப்பட்டுள்ளது. நிறைய சிற்பங்கள், அதன் உட்புறம் மற்றும் வெளிப்புற சுவர்களில் சிறந்த வடிவமைப்புகள் உள்ளன. கோவிலின் கர்ப்பக்கிருஹத்தில் ஒரு ஜோதிர்லிங்க மூர்த்தி அமைந்துள்ளது. சிவபெருமானின் விருப்பமான பக்த நந்தியின் பெரிய மூர்த்தி பிரதான கதவுக்கு எதிரே உள்ளது. பக்தர்கள் வாழ்வில் ஒருமுறையாவது இந்த இடத்திற்கு இங்கு ஜொதிர்லிங்க வடிவில் உள்ள சிவபெருமானை வழிப்பட்டு வருவது நல்லது.